Maji remèd fèy yo gen yon plas enpòtan nan lavi sanba Abdaly Lessage ak Zermatt Scutt. Sa motive yo kolabore ansanm pou imajine Akewa ak grann li, manman l, papa l nan yon lakou nan Mizak, Lavale. Grann Akewa kiltive yon bèl jaden nan lakou a. Manman Akewa fè gadinay poul, epi li se veterinè. Papi Akewa se yon papa ki gen 10 dwèt li. Li bay manje, li bay lanmou, li bay lavi. Nan wonn 3 potomitan sa yo, Akewa ap aprann maji lavi a. Nan istwa sila a, Akewa aprann maji youn nan plant gerisè yo, bazilik. Akewa envite n vin aprann ak li.
Frederick Douglass se yon gran zansèt Ameriken nwa. Li te sove kite lesklavaj dèyè nan sid Etazini pou l te janbe nan teritwa lib yo nan nò peyi a an 1838. Li se premye moun Etazini ki te rive ekri pwòp istwa l sou lavi l nan lesklavaj. Se istwa sa a nou tradui an Kreyòl. Frederick Douglass prezante nou lavi l depi l piti rive moman li te chape poul li ak siksè. Lè l te rive sou teritwa lib, li te angaje l pandan tout lavi l pou l kwape sistèm lesklavaj nan sid Etazini an jis li aboli. Ak desizyon sa, li te jwe yon gran wòl nan defans libète Ameriken nwa yo. Li te gen chans viv pou yon ti tan ann Ayiti kòm anbasadè Etazini. Men, li pa t pran tan pou l te demisyone epi denonse pozisyon enperyalis Etazini fas ak Ayiti.
Sanba Zermatt Scutt mennen nou imajine yon sal klas nan vil Jakmèl. Manzè Zora se metrès klas 10 timoun li batize, 10 Solèy Leve, tèlman yo briye nan je l. Yon maten, Manzè Zora pataje yon evènman ki te rive l lavèy nan kamyonèt la ak timoun yo. Yon jennonm te pran fè elòj lòt peyi nan kamyonèt la. Lè yon demwazèl te ba l defi idantifye omwen yon bagay li apresye lakay pa l, jennonm lan te ret bouch be anfas defi a. Sa te fè Manzè Zora tris anpil. Li mande 10 Solèy leve l yo kòman yo menm yo t ap reponn demawazèl la. Repons 10 Solèy Leve yo reveye lespwa Manzè Zora.
E si timoun ta gen yon vi seksyèl ki reveye nan yo depi tou piti ? Koze fason timoun angaje seksyalite yo lè yo tou piti se yon koze ki mande reflechi. Sanba John Lucmann, moun Bèlans, pataje ak nou eksperyans li ak 2 ti zanmitay lè l te tou piti. Vwala timoun yo te gen kont nanm pou yo angaje nan bagay yo potko menm konprann. Se pa ti koze. Sanba John Lucmann pouse n fè fas ak koze sila a nan yon istwa li pataje sou lè l te sèlman gen 5 an. Se pa ti maton li menm ak lòt timoun parèy li te maton nan chape anba je granmoun, pou yo t al jwe anba kabann ak youn lòt. Nou espere istwa sa a ap sèvi pou motive konvèsasyon sensè nan mitan granmoun, jenn moun kou timoun sou yon sijè ki enpòtan anpil nan lavi ak evolisyon nou tout.
Sanba Moriso Lewa se yon gran ekriven ki te bay lang Kreyòl la valè li merite nan kreyasyon literè l yo. Yo rekonèt li kòm Papa Literati Kreyòl la. Liv sila a se yon koleksyon pwezi angaje ki kouvri pakou Moriso Lewa soti nan lane 1950 yo rive nan lane 1990 yo. Chak tòm prezante refleksyon l sou diferan aktyalite nan peryòd li t ap viv la. Nou jwenn pwezi ki touche : sou deba konsènan plas lang Kreyòl la ta dwe genyen nan peyi d Ayiti, sou fanm ak gason vanyan k tonbe nan goumen pou yon lòt sosyete nan peyi a ; sou diktati Divalye, laterè tonton makout yo ; sou laterè Etazini fas ak peyi k t ap reziste nan lane 60-80 yo soti nan Lamerik la, pase ann Afrik, rive ann Azi ; sou fanm ak gason vanyan soti Lamerik, pase ann Afrik, rive ann Azi, ki pa t janm sispann reziste fason granpisans Ameriken ak Ewopeyen yo deklare posiblite pou tout moun ta jwi lavi ak libète, lagè.
Sanba Abdaly Lessage (Louly) te apenn selebre 14 rekòt kafe l yon 18 Novanm. Tant Ririn te fè l kado yon bèl kòk pou fèt li. Kèk jou apre, manman l te mande l touye kòk la epi prepare lamanjay la pou tout fanmi an. Se premye fwa Louly t apral chèf kanbiz… se premye fwa l t ap touye yon kòk. Louly te deside leve defi a. Li te pare tout zafè l, epi lè moman an te rive, li te manchte kouto l, li te deplimen anba kou kòk la epi l te zwing… Men, kòk la pa t nenpòt kòk, se te yon kòk kalite. Se rete Louly te rete l te wè l vole gagè apre l te lage l atè pou l bat. Malgre gwo sezisman sa te bay Louly, kòm yon jenn fanm Vètyè, li pa t deside pèdi batay. Li te rele ranfòsman, epi l te kenbe kinnalaganach jouk li te ramne kòk la nan chodyè l pou l fè yon bon sòs poul peyi.
Sanba Yvonne Vera se yon gran ekriven Afrikèn, moun Zimbabwe. Nan bèl woman sila a, li prezante nou Nehanda, yon fanm lespri yo chwazi kòm fanm saj pou ede pèp Zimbabwe a akouche libète l, pou yo dechouke blan yo ki soti pou vòlè tè yo, nanm yo ak lavni yo. Manzè Yvonne mawonnen imajinasyon l ak sa listwa rakonte sou fanm ki te mennen premye rebelyon kont blan yo nan Zimbabwe nan lane 1896. Li mennen n eksplore kijan fanm sa a te imajine liberasyon l t ap ede pèp la akouche a.
Mariama Bâ se yon gran ekriven Senegalèz. Nan woman sila a, li pataje avèk nou istwa Ramatoulaye ak Aïssatou, 2 zanmi. Yo te grandi ansanm, yo te fè etid yo ansanm, yo te marye nan menm moman, yo te evolye ansanm ak mari yo, pitit yo, nan menm kominote a. Ramatoulaye fèk pran nouvèl mari l la (ki te abandone l) mouri. Evènman lanmò a frape l fò epi an menm tan li pouse memwa l retounen sou jan lavi l te dewoule. Sa okazyone l ekri emosyon l yo, refleksyon l yo, memwa evènman pase yo, pou l pataje ak Aïssatou k ap viv lwen l nan moman an. Koze mennen koze, jiskaske l mande chita pandan medam yo pran pale sou yon pakèt bagay nan lavi yo, sou lanmò, sou soufrans, sou libète fanm, sou libète sosyete a tou.
Moriso Lewa tradui yon ansyen teyat Grèk li mete an Kreyòl. Men se pa yon senp tradiksyon, li mete piman ak sèl ak solèy peyi d Ayiti nan teyat la pou l rann li natif natal. Li tèlman fè sa ak orijinalite, yo te pran konvoke l toupatou nan mond lan (ann Afrik, ann Amerik, ann Ewòp) pou l vin jwe teyat Antigòn Kreyòl la. Antigòn se istwa yon jenn fanm ki, anfas gwo chèf, deside kanpe dèyè desizyon l pou l fè sa pwòp jijman l pèmèt li wè kòm akseptab, kwakilanswa.
Èske n sonje vagabonday nou te konn fè nan laj timoun nou lè granmoun nou te voye n? Sanba Abdaly Lessage sonje byen. Youn nan pi gwo plezi l lè l t ap grandi nan Jakmèl se te akonpaye frè l ak sè l yo pou yo pote manje dimanch lan pataje ak gran matant yo, Tant Ririn. Patisipasyon timoun yo nan ede prepare lamanjay la se te yon plezi. Kannale soti Sensi, pase bò lanmè a, ale Sabkabarè, se te yon lòt plezi. Nou pa bezwen pale pou plezi manje bon manje, bwè bon ji dimanch nan plizyè kay. Abdaly pataje ak nou premye fwa li te gen chans pote manje pou Tant Ririn ak fason lanmou Tant Ririn te make lavi l.
Sanba Zermatt Scutt ap reflechi sou eksperyans li yo depi l te deside tounen viv nan peyi l, Ayiti, an 2014. Eksperyans li yo pouse l chache eklèsi pou pwòp tèt li anvan tout bagay, sa l ye, sa l kwè, sa l konnen. Se twa wòch dife sa yo ki defini twa gwoup pwezi ki nan koleksyon sila a.
Èske w sonje yon bagay ou te pè anpil lè w te timoun? W ap sezi tande sa Sanba Florence Lafalaise te pè lè l te piti. Li te gen chans se moun lakay li sèlman ki te konn koze a… pou yon tan. Yon bon jou, sekrè Florence lan pran lari. Avèk tout senplisite l, Florence pataje avèk nou sa k te rive l bon jou sila a.
Mesyedam Lasosyete, men Moris Siksto! Pran ti chèz ba nou pou n tande koze. Gen yon lòbèy ki pete nan lakou Madan Jil yèoswa. Se nan koze ak kòmè l, Madan Emanyèl, nan pataje sa youn te wè, sa lòt la te tande, y ap rive konprann dekiprevyen lòbèy sila a.
Sanba Feliks Moriso Lewa, nèg Grangozye, se Papa Literati Kreyòl la. “Sen Jan” se youn nan bèl kont li kite pou nou ann eritaj. Kòm yon gran dizè, li rakonte n kòman moun grangozye te reyaji apre yon move tan te frape zòn lan. Yon fanm, Jèmèn, kanpe pou pote lamenfòt ak kominote a. Moun Grangozye manchte ponyèt yo pou yo regle tout ti koze yo, pou ede lavi souke kòl pou l rekòmanse taye banda nan bouk la.
Ti bonnonm lan te toujou pale tankou moun nan Nò. Vwala la l lekòl Pòtoprens. Lòt timoun pran fawouche l pou jan l pale. Gen youn ki rele Albè ki pa lache l yon may nan ba l fawouch, jouk misye kareman batize l, Ti Okap. Nan istwa sila a, Sanba Jean-Claude Martineau, ki deja pataje anpil bèl zèv nan djakout li ak pitit tè D’Ayiti, suiv demach “Ti Okap” pou l soti nan sitiyasyon fawouch sila a.
Liv sila a se yon koleksyon pwezi angaje kote sanba Zermatt Scutt ap reflechi sou rezistans fanm, rezistans timoun, rezistans Ayiti nan mitan wonn dominasyon rasis, seksyèl, familyal, ekonomik, enperyalis ki makiye lavi nou tout. Gen plizyè foto nan liv la ki akonpaye pwezi yo. Foto sa yo kapte pakou ak relasyon fanmi, zanmitay Zermatt yo pandan sezon li t ap akouche liv la. Pa egzanp, nan lane 2013, yon gwoup nan vil Jakmèl te gen lide fè mayo ki make, « Gade jan m bèl ». Imaj pawòl sa yo nan do mayo yon mesye jwenn plas li nan liv la. Li enspire youn nan pwezi yo epi li kapte youn nan refleksyon fondamantal ki motive koleksyon an. Nan lide Zermatt, youn nan pi gwo zouti rezistans nou, se konpreyansyon nivo bèlte nou mawonnen ak angajman pou n kreye espas k ap pèmèt nou briye nan tout bèlte n, malgre tout defi yo.
Nan bèl woman sila a, Zora Neale Hurston, yon gran ekriven Amerikèn nwa, ranmase tout talan l yo pou l imajine yon fanm, Jàn, ak yon ti kominote nwa ki toude apenn ap boujonnen epi k ap chache defini tèt yo, yo menm menm. Men, ni Jàn, ni ti kominote a ap tante fè sa nan mitan yon pi gran kominote Ameriken ki seksis, rasis, epi ki kwè nan yon sèl dye, lajan mawonnen ak pouvwa domine. Kontradiksyon lavi nan pi gran kominote sila a soti pou toufe rèv, vizyon ak limanite ni Jàn ni ti kominote nwa a. Jàn pran reziste. An menm tan, li pa janm sispann bay lwa rèv li a ak vizyon pa l la manje nan nanm li. Jàn antre nan li menm, li pran reflechi sou tout eksperyans li yo, li pran filozofe, li pran aji, pou l trase vèvè pa l nan lavi a.
Se yon kont Afriken ki soti nan kilti pèp Mashona ak pèp Bouhera Ba Rozwi nan Zimbabwe. Nan bèl istwa sa a, yon jenn ti fi, Mela, deside fòk li jwenn yon mwayen pou geri papa l, chèf vilaj la. Lanmoun Mela pou papa l ba l kran pou l brave danje granmoun gason kou fanm te ka pè brave. Alafen, tout vilaj la onore lanmou ak kouraj Mela ki rive kreye mwayen pou papa l jwenn gerizon.
Istwa yon ti babouzi gason ki kwè vwazin li, madan Fis, se madanm li tout bon. Se pa ti sezi tout kominote a sezi lè yo wè jan ti gason sila a reyaji apre l vin konprann madan Fis se madanm mouche Fis. Se Sanba Gabriel Lucien ki rakonte nou bèl ti istwa vrè sa a ki te rive l lè l te gen senkan nan komin Remon.
Sanba Abdaly Lessage prezante nou 4 pèsonaj ki te konn anime zòn kote l t ap viv nan vil Jakmèl la lè l te piti. Emili te kondisip manman Abdaly, epi l te souvan pase manje lakay li. Jezila te toujou legliz Sen Jak ak Sen Filip la lè Abdaly t ale lamès dimanch ak manman l. Ti Pyè tou te souvan frekante legliz la, li te pozisyone l bò bradkwa a pou l di lamès pa l anvan vrè pè a te vin pran chè a nan men l. Bòb li menm te prefere mache a, kote l te ka atrap kichòy pou l manje, tankou gwo bout griyo nan bak machann fritay yo. Toulekat pèsonaj sa yo te soufri diferan nivo difikilte mantal. Men, sa pa t anpeche yo kite mak pa yo nan vil la. Abdaly prezante nou pawòl ak zak komik pèsonaj sa yo yon fason k ap rann yo ret grave nan memwa nou tou.